Niniejsze opracowanie powstało w ramach zadania podsumowującego projekt pt. „Stroje ludowe dla zespołu śpiewaczego Swańki z Wyryk”dofinansowanego ze środków Narodowego Centrum Kultury w ramach programu EtnoPolska2020.

„Charakterystyka strojów ludowych:
włodawskiego letniego i podlaskiego nadbużańskiego”

Gintare Dąbrovska

Muzeum Zespół Synagogalny we Włodawie

Mianem polskie stroje ludowe określano ubiory codzienne i odświętne polskich grup etnograficznych. Okres największego ich rozkwitu przypada na drugą połowę XIX i początek XX wieku. Wygląd strojów był uzależniony od regionu, w którym występowały, warunków klimatycznych, położenia geograficznego, typu gospodarki, stosunków społeczno - gospodarczych jak i historii miejsca. Charakter i zdobienie strojów swoje źródła miały w strojach szlacheckich, mieszczańskich i mundurach wojskowych. Wyraźny wpływ miała również moda europejska z okresu renesansu i baroku, oraz zamożność grup etnograficznych, jak i indywidualnych właścicieli.

Na terenie Polski wyodrębnia się ponad sto rodzajów strojów ludowych. Stroje z terenu Podlasia wschodniego były niejednorodne. Strój kobiecy miał kilka odmian, a męski był nieco mniej zróżnicowany. Aż do okresu międzywojennego zachowały się odmiany takie jak – włodawski strój ludowy i nadbużański strój ludowy.

Strój włodawski noszono na północ, południe i zachód od Włodawy, a wschodnią granicą jego występowania była rzeka Bug. Od północy ubiór ten graniczył ze strojem nadbużańskim. Charakterystyczną cechą obu tych strojów są elementy zdobień – hafty tkackie, inaczej zwane pereborami. „Nadbużański perebor to element zdobniczy powstający na tkaninie, wybierany deseczką na osnowie i przetykany kolorowym wątkiem tworzącym wzór”¹. „Technika tkania wybierana, nazywana przez ludność wiejską perebory, pribory, zabory, wybory, pasamany, wykonywana była w Polsce na terenach północno wschodniej Lubelszczyzny i wschodniej części obecnego województwa podlaskiego”².

Eksponaty ze stałej wystawy etnograficznej „Chłopskie pielgrzymowanie” w Muzeum - Zespole Synagogalnym we Włodawie.

Cechą wspólną dla strojów włodawskich i nadbużańskich jest to, że były szyte prawie w całości z surowców naturalnych, takich jak len i wełna, wykonanych na domowych warsztatach tkackich. Ludowy strój nadbużański od włodawskiego różnił się tylko elementami ubioru kobiecego. Strój męski dla obu tych odmian był wspólny.

Eksponaty ze stałej wystawy etnograficznej „Chłopskie pielgrzymowanie” w Muzeum – Zespole Synagogalnym we Włodawie. Od lewej: strój włodawski zimowy kobiecy, strój włodawski męski, strój nadbużański kobiecy.

Strój męski składał się z takich elementów jak: nakrycie głowy, koszula, spodnie, obuwie i pas, którym mężczyzna przypasywał sukmanę lub koszulę. Latem najczęściej używano kapeluszy słomianych, plecionych ze słomy żytniej, lub pszennej. Młodzi mężczyźni zwykle otaczali rondo kapelusza wstążką z kolorowej tkaniny. Starsi używali wstążki czarnej lub granatowej. Zimą używano czapek futrzanych z futra baraniego.

Koszula męska była długa, sięgała do połowy uda, szyta z tkaniny lnianej, o kroju przyramkowym. Zdobiona była haftami tkackimi – pereborami, które rozmieszczone były na kołnierzyku - stójce, mankietach i na przedzie koszuli. Przód koszuli miał zapięcie asymetryczne i był umieszczony na lewym boku. Mężczyźni nosili lniane spodnie w kolorze naturalnym. Niekiedy tkaninę naturalną farbowano na kolor ciemny. W okresie zimowym, bogatsi mężczyźni, nosili spodnie z sukna samodziałowego w tym samym kolorze co sukmana. Spodnie miały bardzo prosty krój - nogawkę szyto z jednego płata tkaniny ze szwem od środka nogawki. Zapięcie znajdowało się pośrodku spodni. Mężczyźni nosili sukmany o bardzo prostym kroju, z sukna w kolorze brązowym. Sukno to nie było farbowane, tylko pozyskiwane z wełny owiec o ciemnej barwie. Zdobienie sukmany było bardzo proste, znajdowało się głównie na przodzie (po prawej stronie) i rękawach. Obuwie - łapcie wyplatane były z łyka brzozowego, lipowego lub wiązu. Przed założeniem łapci, nogi owijano onucą z płótna lnianego. Podczas wielkich chłodów nogi owijano kilkoma warstwami, zewnętrzną mocząc w wodzie. Dzięki tej technice tworzyła się ochronna warstwa lodu. Pas miał zazwyczaj różne odcienie czerwieni, osiem centymetrów szerokości i czy metry długości. Brzegi przedmiotu wykończone były niewielkimi frędzelkami. Mężczyźni opasywali się nim i związywali na przedzie lub lewym boku w rodzaj kokardki.

Strój włodawski kobiecy dzieli się na strój letni i zimowy.

Letni ubiór, noszony w okolicach Włodawy, składał się z elementów szytych z płócien lnianych. Tworzyło go: nakrycie głowy, koszula, spódnica i zapaska. Nakrycie głowy różniło się u kobiet zamężnych oraz niezamężnych. Kobiety zamężne mocowały włosy na kimbałce, na której zakładano siatkowy czepek. Na tak przygotowane włosy motano jedną lub dwie zawijki, inaczej zwane też ręcznikami. Mężatki, zawijki zawiązywały na dwa sposoby: zawijka okalała czoło i była wiązana na karku albo, najpierw kobieta podkładała zawijkę pod brodą, wiązała na szczycie głowy, potem zakładała drugą, którą okalała czoło i wiązała ją na karku. Dziewczęta zaś nosiły tylko jedną zwijkę, którą okalały czoło i wiązały na karku. Najczęściej jednak panny nosiły czerwone chustki z tkaniny fabrycznej i związywały je pod brodą. Koszula damska tak jak i męska miała krój przyramkowy. Na przyramkach, rękawach i mankietach zdobiona była haftami tkackimi - pereborami. Koszule świąteczne, przy wykończeniu rękawa, zamiast mankieta posiadały falbankę.

Spódnica, inaczej zwana fartuchem, była szyta z czterech płatów tkaniny lnianej. Marszczenia znajdowały się po bokach i z tyłu spódnicy. Przód był gładki z szerokim rozporem, umożliwiającym jej zakładanie. Rozpór zakrywany był zapaską. Zapaski szyto z jednego lub dwóch płatów tkaniny. Każdy płat miał około 60 cm szerokości. Tkaninę układano w drobne zakładki. W części górnej wszywano w pasek poszewkę. Dół spódnicy zdobiły perebory.

Eksponaty ze stałej wystawy etnograficznej „Chłopskie pielgrzymowanie” w Muzeum - Zespole Synagogalnym we Włodawie. Przedstawiają włodawski strój ludowy letni męski i kobiecy.

Strój zimowy kobiecy składał się z gorsetu, kaftana lub sukmana sukiennego, chustki, wełnianej spódnicy i lnianej zapaski. Kobiety zamężne, zimą nosiły chustki z tkaniny fabrycznej. Pod chustką upinały włosy na kimbałce. Panny zakładały chustki bezpośrednio na głowę. Koszula była taka sama jak w stroju letniego. Miała krój przyramkowy. Na przyramkach, rękawach i mankietach zdobiona pereborami. Spódnica wełniana nazywana była burką. Boki i tył spódnicy był plisowany w bardzo drobne zakładki. Przód gładki, na którym znajdował się rozpór. Do spódnicy noszono taką samą jak i do stroju letniego - białą zapaskę lnianą, zdobioną pereborami. Sukmany, gorsety, kaftany szyto z tego samego sukna co sukmany męskie. Gorset od kaftana i kabatu różnił się tylko tym, że nie posiadał rękawów. Dolną krawędź kabatu jak i gorsetu zdobiły półokrągłe klapki, inaczej nazywane taszkami. Było ich zazwyczaj dziesięć lub dwanaście. Przód gorsetu, jak i kabatu miał kształt trapezowaty, nazywany sercem. Zdobiony zazwyczaj obszyciami z niebieskiego sznureczka.

Eksponaty ze stałej wystawy etnograficznej „Chłopskie pielgrzymowanie” w Muzeum - Zespole Synagogalnym we Włodawie. Przedstawiają włodawski strój ludowy zimowy kobiecy i męski.

Nadbużański strój różnił się od włodawskiego nakryciem głowy, zapaską, spódnicą i gorsetem. Element wspólny to koszula.

Za nakrycie głowy służył czepek inaczej zwany kapturem. Szyty był z jedwabnej tkaniny o czerwonej barwie. Zdobiony wyszyciami ze złotej lub srebrnej nici. Na czole czepek miał charakterystyczny ząbek. Pod czepkiem kobiety nosiły włosy upięte na kimbałce. W okresie postu lub żałoby, nosiły czepki w kolorze niebieskim lub zielonym.

Gorset nadbużański miał taki sam krój jak i sukienny gorset włodawski. Różniły się tym, że gorset nadbużański był szyty z czarnej satyny. Zdobienia były wykonane żółtą nitką, a w części przedniej, zwanej sercem, naszyte były żółte i czerwone guziki.

Spódnica była wełniana, samodziałowa, pasiasta. Pasy zazwyczaj ułożone pionowo. Dół spódnicy obszywano czarną lub granatową, gładką tkaniną, lub kolorowym barwnym pasem, pozyskiwanym z tkaniny ze starych chustek fabrycznych. Powyżej tego pasa naszywano tasiemki, wstążeczki lub bawełniane koronki. Do takiej spódnicy noszono pasiastą, wełnianą zapaskę. Pasy ułożone były zawsze poziomo. Samodział na zapaskę tkano na tle niebieskim, zielonym lub granatowym. Zapaski liczyły około 70 cm szerokości, a dolną krawędź zdobiło obszycie z koronki bawełnianej.

Zdjęcie ze zbiorów Muzeum - Zespołu Synagogalnego we Włodawie.

Stroje ludowe są ważnym i nieodłącznym elementem polskiej kultury tradycyjnej. Warto więc je poznawać, inwentaryzować, pielęgnować i badać. Najlepszym przykładem kultywowania tradycji są osoby zajmujące się ginącymi rzemiosłami, takimi jak tkactwo. Jedną z nich jest Barbara Redde z miejscowości Dubeczno, będąca ostatnią, młodą osobą, potrafiącą tkać perebory, rozpowszechniająca tak ważny element kultury materialnej Polesia Zachodniego. Na uwagę zasługuje również fakt kultywowania lokalnych tradycji przez takie grupy jak zespół śpiewaczy Swańki z Wyryk, który poprzez różne inicjatywy promuje dziedzictwo kulturowe regionu.