Cechy gwary charakterystyczne dla wyryckich pieśni

Charakterystyczną i ciekawą historię Wyryk i okolic stanowi język ludu. Do 1945 roku wieś i okolice po części zamieszkiwała ludność prawosławana, posługująca sie w mowie łamanym i daleko spolszczonym językiem ukraińskim. Innego języka dosłyszeć można było przy sąsiedzkich dworach, gdzie ludność często była napływowa. Mazurską odmianą gwary mówiła ludność katolicka – polska, na dodatek rozgwar wsi i jej przeróżne akcenty ożywiali Żydzi, mieszkający tutaj całymi rodami. Z mieszanki tych trzech stylów językowych powstały swoistego rodzaju określenia, charakterystyczne jedynie dla tej części Lubelszczyzny.

    Charakterystyczne cechy gwary zawarte w wyryckich piesniach to:

• •  rozbicie nosówki „ą” na „on” (dziecionteczko, gonski, obwionzany, osondzi, pieniondze, siondę, skond, wiedzonc, zawionzać, zbłondziła, miesionczku), „ę” na „en” lub „em” (bende, dembowe, menża, wienksze, szczenśliwie, wendrować, zakrenciła, pienć);
• •  w wygłosie wyrazów zamiast głoski „ą” głoska „o” (brzozo, cudzo, czy-sto, dobro, głowo, grajo, kupio, majowo, noco, okazjo, ozdobo, śpio, utulo, wyglondajo, zjado, zmawiajo);
• • w wygłosie wyrazów zamiast głoski nosowej „ę” pojawia się głoska „e”;
• •  wymowa głoski „a” zamiast „o” w końcówkach rzeczowników w celowniku liczby mnogiej (chłopcam, dziewczetam, konikam, swateńkam);
• •  wymowa głoski „o” zamiast „e” (czeladońka, domońku, dworońkowi,  

w stodolońcy, ślubońku, wieczorońke);

• •  przed głoską „ę” w końcówkach wyrazów pojawia się zmiękczenie (dolinieńkie, główeńkie, kalineńkie, kładkie, łezkie, łonkie, makóweńkie, nockie, pierzyneńkie, renkie, ścieżkie, troszkie);
• •  głoska „j” dodawana na końcu wyrazów: (boj, dawnoj, dolaj, jaj, jegoj, jeszczej, mojaj, stałaj, szczenściej, toj, urodziej, waszaj, wierzchaj, zdajej, żyteczkoj, oraz w środku wyrazów: dojszło, przyjszła, wyjszła, wzejszła, zajszła, znajszła);
• • zdarza się wymiana przyimków i przedrostków „u” i „w”: bendziesz w pana służyła, w mamuli (u mamuli) była, w niego (u niego) morgi, dukaty, tam u polu biała brzoza, u winogradzie (w winogradzie),  ustawaj (wstawaj) synowa , wzgodnione – uzgodnione;
• • w liczbie mnogiej rodzaj męskoosobowy zastępuje rodzaj niemęsko-osobowy: babki byli, deszcze padali, dziewczyny śpiewali, dziewczyny wychodzili, krośnienka udali się, krzciny byli, lecieli żurawie, siedli, padli na rolę, zaśpiewali na kalinie ptaszki, płoty byli, poszli dzieci skaczący, u młodej byli wianuszki, wszystkie dziewczenta się schodzili, żniwiareczki pracowali jak mogli, żniwiareczki żytko żeli i w snopy wionzali;

• zamiast przyimka „z” pojawia się „iz” ciepło iz lateczkiem, iz rozumu zwiedli, iz róży, iz swemi dziatkami, przyjechał  iz pola, nalejcie im gorzaliny iz miodem;

• • czasownik „stać” pojawia się w znaczeniu „zacząć” dopomóż do ślubu stać, zyzula stała rozmawiać, stała Bogu dziękować;
• • w celowniku pojawiają formy z przyimkiem „dla”: błogosławcie dla nas (nam) przy stole, dla Jasia (Jasiowi) podpowiedziała, krzesna matka zdejmowała wianek dla niej (jej), pękło serce z żalu dla niej (jej);
• • zastępowanie słowa „tylko” słowem „no”: a ty nie bondź gapo, no nakryj się z głowo, jedzcie goście, no nie mówcie tego, że nie było czego; nie kochałeś mnie, no moje pole; nie musisz Maryś tak dzienkować, no zachciej moją żonką zostać; nie wydajcie mamo za pijaka, no wydajcie  za takiego co mnie kocha, a ja jego;
• • uproszczenia grup spółgłoskowych: jes(t), laz(ł), myś(l),  pier(w)szo, podzienkujem(y), pomóg(ł), poszed(ł), przyszed(ł), przywióz(ł), wyszed(ł);
• • formy rodzajowe czasowników tworzone przy pomocy zaimków a ja wam przyniosła, byłam ja w sadzie, młodziusieńko ja za monż poszła, nie wyjdę ja za monż, siedzę ja na ławie, wypiję ja kieliszeczka; wyskoczę  ja w ogródek; skąd ty przybywasz, gdzie ty rosłaś;
• • „ch” zamiast „k”: chto, szychuje;
• • imiona: Hanula, Mania, Maniusia, Marynia, Jaśko, Jasiulo, Jasiuleńko,

Kasiuleńka;

• • krewni: mamula, tatulo, siostrzyczka, braciszek;
• • partykuły: boż, chodźcież, coż, czyjaż, dawnoż, gdzież, jakież, kogoż, ktoż, ogryzajcież, otwierajże, podarujże, podójże, popatrzże, powiedzcież, pójdźmyż, przyniósłże, raczże, samaż, toż, zakładajcież, zróbże;
• • zdrobnienia: bieleńka, bielusieńki, cienieńkie, ciepłeczko, czeladeńka, czeresieńki, dolineńkię, domońku, dunajiku, dworońkowi, główeńkę, gorzałeczka, granieczko, jajeczko, kalineńkię, karczmeczki, kochaneczek, korzenieczka, krosieńka,  liczeńko, makóweńkę, mileńki, młodziusieńka, mamuleńka, mokrusieńki, niedzieleńka, oczenta, okieneczko, podaruneczek, pszeniczeńkę, ranieńko,  renczniczek, ronczeńkię, rozumeczek, różowieńka, rzewniusieńko, sadeczku, serdeńko, ścieżeczka, siostrzyczka, ślubeńku, wdoweńka, zdrowieczko, złociusieńka.

Opracowanie Justyna Torbicz

na podstawie fragmentu publikacji

"Wyryki. Śladem zapomnianych pieśni"

"Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich:
 Europa inwestująca w obszary wiejskie"
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej
w ramach Osi 4 Leader na  operacje z zakresu małych projektów w ramach działania 413 "Wdrażanie lokalnych strategii rozwoju" pod nazwą "Wyryki - śladem zapomnianych pieśni"
Program Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007 - 2013 
Instytucja Zarządzająca Programem Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007 - 2013 Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi